Historia Stopnicy

Stopnica to miejscowość oddalona od Buska Zdroju o ok. 20 km. Jest to osada leżąca nad rz. Stopniczanką. Jest ona rozłożona na wzgórzu kształtu wrzecionowatego, zsuwająca się w obniżenie między sąsiednimi wzniesieniami. Obecnie gmina Stopnica ma powierzchnię 12 543 ha i jest pod względem powierzchni druga w powiecie buskim. Gmina liczy 8676 mieszkańców, w tym 4293 mężczyzn i 4383 kobiet. Ludność jest głównie pochodzenia chłopskiego.

Na samym początku należy wyjaśnić, skąd się wzięła nazwa Stopnica. Miejscowość ta była grodem leżącym w miejscu bronionym przez naturę, na terenie bagnistym. Położenie było tym dogodniejsze, że miejscowość leżała na wzgórzu i osada była zabezpieczona przez spiętrzone wody rzeki w olbrzymi staw. Według "Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego" nazwą Stopnica określano miejscowości tak właśnie położone, czyli na wzgórzu nad rzekami. Jednak Aleksandra Salomon w oparciu o "Słownik etymologiczny języka polskiego" A. Brucknera wskazuje na pokrewieństwo wyrazu z rzeczownikami "tonia" i czasownikiem "utapati" spokrewnionym z dzisiejszym gwarowym utaplać, staplać, czyli utopić się np. w błocie. Ma to związek z pierwotnym położeniem Stopnicy, które wymagało licznych kładek na bagnach, żeby wejść do osady.

M. Ziętarski ma dwa przypuszczenia dotyczące nazwy miasteczka. W jednym z nich uważa, że Stopnica pochodzi od nazwy "stop" co oznaczało słup. Według Ziętarskiego prawdopodobnie Stopnica była osadą graniczną w Państwie Wiślan i ówczesnym zwyczajem była otoczona duktami granicznymi. Przy takich duktach stawiano kamienie ze znakami stopy ludzkiej na oznaczenie granic przekraczanych konno. Jednak za bardziej prawdopodobną genezę nazwy Stopnica Ziętarski uważa, że nazwa wzięła się od wielkości ryb (wielkości stopy) - stopników. Stopnica mogła być kiedyś wsią służebną zobowiązaną do dostarczania owych ryb dla księcia. Podobnie uważa St. Rospond, który stwierdza, że nazwa Stopnica pochodzi od rdzenia stob - znanego z nazw wodnych oraz z nazw osad położonych nad wodą. Ostatnie dwie wersje są najbardziej prawdopodobne, bowiem człon stob - pozostawał przez wielki niezmienny, podczas gdy drugi ulegał ciągłym modyfikacjom (Stobnyczia, Stobnicza, Stobnica).

Jako najbardziej nieprawdopodobną genezę nazwy Stopnica uważa się legendę, która gości, że miano miasteczka została wprowadzona od śladów stóp zostawionych celowo przez zbójców, którzy chcąc wprowadzić w błąd pogoń, wkładali obuwie odwrócone obcasem do przodu. Jednak nie sama geneza nazwy Stopnica jest niewyjaśniona jednoznacznie, lecz także do niedawna jej pisownia, czyli czy Stopnica, czy Stobnica. U Jana Długosza, w przywilejach królewskich (np. Kazimierza Wielkiego) pisanych po łacinie oraz w nazwisku uczonego Jana ze Stobnicy występuje pisownia przez "b". Wyjątek stanowi przywilej Jana III Sobieskiego pisany po polsku, gdzie Stopnica pisana jest przez "p". Także na pieczęci miasta z XVIw. widnieje nazwa Stopnica. W XVIIIw. toczyła się polemika w czasopiśmie "Biblioteka Warszawska" pomiędzy St. Czarnowskim a Tymoteuszem Lipińskim. Lipińsli broni starej, łacińskiej nazwy miasteczka uważając, że pojawienie się tam litery "p" jest wynikiem błędnej wymowy. Na dowód swej teorii podał on słowo "łeb", gdzie głoska "b" jest wymawiana jako "p". Czarnowski natomiast dowodzi, że wymowa "łeb" z "p" na końcu jest wymową prawidłową. Dowodzi on także, że wymowa głoski bezdźwięcznej "p" przed dźwięczną "n" wymaga pewnego wysiłku mówiącego, w ten sposób lepiej i lżej jest wymawiać "b", dlatego nazwa Stopnicy przez "b" jest błędna. Obecnie uznaje się, że nazwa miasteczka to Stopnica, gdyż taka nazwa znajduje się na historycznych przywilejach polskich i herbach miasta.

Od 1362r. Stopnica staje się miastem na prawie niemieckim, jednak pierwsze zapiski o przyszłym herbie Stopnicy - Jasieńczyku można znaleźć z 1081r. Herbem Stopnicy jest: w polu błękitnym tarczy gotyckiej klucz złoty w słup. Jednak różne źródła podają inaczej, np.:, że: klucz jest biały lub srebrny (z gwiazdą przy zrębie) i umieszczony w polu czerwonym. Najprawdopodobniej herb Stopnica przejęła od Mijakowskich z województwa płockiego, których przedstawiciel Stanisław Mijakowski posługujący się herbem, którym był "klucz żółty w polu błękitnem" mógł mieszkać w dworze starościńskim w Stopnicy, podpisując pisma i listy swoim herbem, który później zaczęto utożsamiać z samą Stopnicą. Historia Stopnicy jest bardzo barwna i sięga daleko w przeszłość. Początku osadnictwa w okolicy Stopnicy sięgają pierwszych Słowian. Badania archeologiczne przeprowadzone pod koniec XIXw. wykazują, że na terenie tej gminy istniały wczesnosłowiańskie osady m.in. pod koniec w Falęcinie Starym i Szczeglinie.

Ciekawostkę historyczną stanowi Szklanów, gdzie do dziś znajduje się tam ślad po istniejącym już w Xw. kościele. Ten obiekt sakralny został rozebrany w latach 1746 - 1758, a pozostałością po nim to figura sakralna z 1677r. Patronką tego kościoła była Zofia, najprawdopodobniej był to kościół grecko-wschodni, gdyż św. Zofia rzadko była patronką kościołów obrządku łacińskiego. Obiekt ten istniał w czasach, gdy Polska nie była jeszcze ochrzczona. Na to, że kościół był zwierzchnictwem Konstantynopola świadczą listy biskupów niemieckich pisanych do Jana IX z 900r., a także wzmiankę Galla o istnieniu wiernych obu obrządków. Wiadomo, że Stopnica była już osadą, a istnieją przypuszczenia, że znajdował się tam dość prężny gród prasłowiański. Świadczyć o tym może chociażby to, że parafia stopnicka liczy ponad 900 lat. Stopnica rozwijała się dynamicznie w latach początku chrześcijaństwa, czego dowodem może być upadek grodziska w okolicy Szczaworyża na korzyść osady nad Stopniczanką.

Pierwsza zachowana wzmianka o Stopnicy (jak i o kościele parafialnym) pojawia się w "Rocznikach"Jana Długosza pod datą 1103r. W tym to właśnie roku kanonik i proboszcz Baldwin został powołany na biskupstwo krakowskie. Świadczy to o tym, że Stopnica w tym czasie była miejscowością nie pośrednią, lecz grodem, który utrzymywał bliski kontakt z Krakowem i władzami Polski. Stopnica była osadą o charakterze rzemieślniczo-rolniczym. W początkowym okresie osada rzemieślnicza obliczana była zwykle na zaspokojenia potrzeb rycerstwa i kleru a dopiero później, w miarę wzrostu siły nabywczej, również ludności wiejskiej. Wymiana towarów odbywała się na targach, gdzie ludność chłopska zaopatrywała się w wyroby rzemieślnicze w zamian za produkty rolne. Osady targowe istniały przy grodach (Stopnica) i przy klasztorach (np:Busko), pozostawały one pod szczególną opieką władcy i otrzymywały prawo targowe, które było zalążkiem odrębności sądowo-administracyjnej, tak więc osady tego rodzaju można już nazwać miastami na prawie polskim. Kolejnym biskupem krakowskim zostaje w 1144r. Mateusz Cholewa - scholastyk stopnicki. Ok. roku 1226, czyli za panowania Bolesława V Wstydliwego Stopnica stała się włością książęcą.

Za panowania Wł. Łokietka w 1326r. wzniesiono kaplicę św. Anny, z której prowadziło wejście do lochów znajdujących się pod Stopnicą. Stopnica była miastem, do której Kazimierz Wielki czuł sentyment. Na jego rozkaz w Stopnicy powstaje gotycki kościół murowany w miejsce drewnianego, szpital oraz zamek obronny z kamienia. Kościół powstaje z funduszy osobistych króla jako pokuta za zamordowanie ks. Marcina Baryczki. Natomiast w 1362r. król Kazimierz nadał Stopnicy przywilej, na mocy, którego uwolnił ją od wszelkich danin, podatków i ciężarów na okres 16 lat i przenosi miasto z prawa miejskiego polskiego na prawo średzkie. Stopnica była także grodem przetargowym Wł. Jagiełły. Ten to właśnie król chcąc sobie zjednać brata Świdrygiełłę daje mu Stopnicę jako dar, (daruje mu także inne zamki w Polsce). Daru tego jednak Świdrygiełło nie przyjął. W 1438r. Wł. Jagiełło uwalnia Stopnicę od wszelkich powód z wyjątkiem "szczególnych potrzeb Rzeczpospolitej". Ten przywilej potwierdzali: Jan Olbracht, Aleksander I, Henryk Walezy, Stefan Batory, Jan Kazimierz, August III Sas. W ten sposób Stopnica mogła się podźwignąć w okresach upadków.

Stopnicę także zastawił Kazimierz Jagiellończyk, gdyż miał duże problemy finansowe związane z Krzyżakami. W 1470r. urodził się Jan ze Stobnicy, Profesor Akademii Krakowskiej. Autor dzieła "Wstęp do Kosmografii Ptolemeusza", zbioru wiedzy o świecie zawierającego pierwsze w Polsce dokładniejsze informacje o Ameryce, a także pierwszą mapę z nazwą Ameryka. Stopnica po wybuchu reformacji była miastem wielowyznaniowym i bardzo tolerancyjnym. Czasy spokoju i rozkwitu miasta kończą się ze śmiercią Zygmunta Augusta. Polska staje się targowiskiem, gdzie handluje się koroną. Dochodzi wówczas do zamieszek i krwawych walk między szlachtą. Stopnica nie była obserwatorem, o czym może świadczyć najazd Zborowskich na Tarnowskiego, w celu odzyskania przez Zborowskich starostwa stopnickiego. Bracia zostali pozbawieni starostwa stopnickiego "za wichrzycielstwo i warcholstwo". Jednak oni uknuli spisek i porwali Tarnowskiego, a wypuściwszy go otrzymali powtórnie starostwo stopnickie. Po Soborze Trydenckim także w Stopnicy rozpoczyna się okres kontrreformacji. Starosta Stopnicki Krzysztof Ossoliński dla nawracania arian ufundował w Stopnicy klasztor Reformatorów.

Obecnie jest to klasztor Ojców Sercanów. Zniszczony w 1944r., zachowała się tylko brama barokowa. Stopnica rozwijała się bardzo szybko do drugiej połowy XVIw. Powstanie chłopskie na Ukrainie odczuło na sobie miasto, gdzie dotarły zagony Kozaków Chmielnickiego i Tatarów. Bitwę pod Zborowem stoczył z nimi starostwa stopnicki Baldwin Ossoliński. Była to zapowiedź zbliżających się nieszczęść. W1655r. Szwedzi palą i niszczą miasto, kościół i zamek. W dwa lata później Stopnicę plądrują wojska Rakoczego. Miasto podniosło się z upadku dość szybko dzięki pomocy królów, którzy zatwierdzili liczbę jarmarków i wydali pozwolenie na robienie piwa, wódek, miodu i wina. Jednak już w 1662r. Stopnicę nawiedza zaraza, w wyniku której umiera 600 osób. W 1701r. umiera Jan Chryzostom Pasek i zostaje prawdopodobnie pochowany na terenie klasztoru o.o Reformatorów w Stopnicy. Ponowna klęska, jaka dotknęła Stopnicę to plaga szarańczy w 1748r., która uczyniła wielkie szkody w zasiewach. W 1783r. powstał pierwszy wodociąg w Stopnicy a w 1786r. powstaje jeden z pierwszych w Polsce cmentarzy umiejscowionych z daleka od kościoła. W 1795r. Polska przestaje istnieć, Stopnica znalazła się pod zaborem austriackim.

Także w tym roku w mieście wybucha pożar, który niszczy min. kościół, bożnicę, szkołę i szpital. Szpital zostaje odbudowany w 1802r. W 1809r. Stopnica znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego a następnie stała się siedzibą nowo utworzonego rozległego powiatu stopnickiego. W 1815r. Stopnica wchodzi w skład Królestwa Polskiego. W 1827r. ludność Stopnicy liczyła 2061 mieszkańców, w tym ok. 50% Żydów. W 1855r. miasto trawi kolejny pożar, ciągle zwiększa się liczba ludności Żydowskiej, w 1857r. stanowiła ok. 56% ogółu mieszkańców. Następny pożar wybucha w 1862 r., ale tym razem miasto odbudowuje się murowane. Stopnica liczy wówczas 2556 mieszkańców, z czego ok.70% to Żydzi. Ludność pow. stopnickiego bierze czynny udział w powstaniu styczniowym, m.in. pułk stopnicki pod dowództwem majora Rębajły, który był naczelnikiem tego powiatu. Szybka urbanizacja Królestwa Polskiego spowodowała, że w 1869r. Stopnica z miasta została zdegradowana do roli osady. W 1901r. powstaje Ochotnicza Straż Pożarna.

Przełomowym wydarzeniem dla Stopnicy jest I wojna światowa, w 1915r. władze austryjackie okupujące tereny powiatu stopnickiego przenoszą siedzibę ze Stopnicy do Buska. W 1918r. z inicjatywy Koła Polskiej Macierzy Szkolnej powstaje w Stopnicy szkoła średnia, było to Gimnazjum Sejmiku Stopnickiego im. T. Kościuszki w Stopnicy. W 1939r. 2/3 ludności powiatu stopnickiego to ludność żydowska. Dlatego też Niemcy nie oszczędzili Stopnicy, podpalili oni południową część rynku i pożar zmienił znaczną część miasteczka w pogorzelisko. 26.X.1939r. Niemcy likwidują pow. Stopnica z siedzibą w Busku, a na jego miejsce powołują powiat Buska. W latach 1941-42 w sąsiedztwie starego cmentarza Niemcy tworzą getto, w którym przebywa ok. 5 tyś. Żydów, którzy później zostali zgładzeni w Treblince. Całkowitemu zniszczeniu Stopnica uległa w wyniku działań wojennych 1944r. Gdy Armia Czerwona zajmowała tereny coraz bliżej Stopnicy, Niemcy chcąc zlikwidować przyczółki rozpoczęli bombardowanie Stopnicy, a następnie uderzyli sześcioma dywizjami pancernymi i jedną zmotoryzowaną. Od 13 do 15 sierpnia 1944r. W Stopnicy trwał zacięty bój z oddziałami 5-tej armii gen. Żdanowa. Pomimo odbicia Stopnicy , armia radziecka utrzymała przyczółek sandomierski. Jego granica przebiegała wzdłuż wsi Dziesławice, Białoborze i Mietel. 7.VII.1944r. Niemcy wysadzili w powietrze zaminowany klasztor o.o Reformatorów. Reszty zniszczenia dokonywała ofensywa armii radzieckiej, która obróciła Stopnicę w ruinę (w 6 tyś. mieście nie ocalał ani jeden dom).

Po 1945r. gmina Stopnica zaczęła odbudowę miasteczka i okolicznych wsi. Stopnica i okoliczne sołectwa dosyć prężnie się rozwijały. Do 1999r. zwodociągowano 32 wsie, dołączono gaz do 30 miejscowości, wybudowano oczyszczalnie ścieków typu "LEMNA", podłączono kanalizację sanitarną do: Stopnicy, Wolicy, Kątów Nowych , Folwarków, Kątów Starych , Falęcina Nowego, Białoborza.

Imprezy

Patronat

2022-06-25 - 2023-06-30

Rozpoczynamy działalność Inkubatora Przetwórstwa Rolnego w Strzałkowie